سقوط سامانیاندر سقوط سامانیان علل و عوامل بسیاری نقش داشت و زوال از زمان نوح بن نصر شروع شد و تا پایان بر عواملی مثل تضاد طبقاتی، مبارزه بین فئودال‌ها و حکومت مرکزی، اختلاف سران سپاه و بزرگان دربار سامانی، تحریکات پی درپی رؤسای دیوان‌ها و حکام ولایات که باعث شد که حکومت سامانیان متزلزل و ساقط شود. ۱ - نوح بن نصر و شروع زوال قدرتدر سقوط سامانیان علل و عوامل بسیاری نقش داشت که ذکر همه آنها کاری دشوار است؛ اما می‌توان گفت که این زوال از زمان نوح بن نصر شروع شد و تا پایان بر عوامل و دلایل آن افزوده گشت؛ اما به طور مختصر این عوامل عبارتند از: تضاد طبقاتی، مبارزه بین فئودال‌ها و حکومت مرکزی، اختلاف سران سپاه و بزرگان دربار سامانی، تحریکات پی درپی رؤسای دیوان‌ها و حکام ولایات که باعث شد که حکومت سامانیان متزلزل شود و از اواخر قرن چهارم از قدرت آنان فقط خاطراتی در اذهان مردم باقی ماند. [۱]
راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲، ص۲۲۹، تهران، نگاه، ۱۳۸۲.
۲ - زوال طبقه دهقانزوال طبقه دهقان از خصایص دوره آخر دولت سامانی در ماورالنهر و خراسان زوال طبقه دهقان بود، چنانچه سلسله سبکتگین به تنهایی تمام خاندان‌های قدیم و نژاده شرق ایران از جمله صفاریان، فریغونیان و چغانیان و دیگر ایرانیان را از بین بردند و این غلامان دست پرورده ایرانیان در دولت سامانیان و آل بویه آنها را به پایه ناتوانی دچار کردند. در این دوره مناطق روستایی رو به زوال گذاشتند. در اواخر قرن سوم خاندان‌های اشرافی دهگانان در ماروالنهر در دژهایی که در املاک خود داشتند، می‌زیستند و در اداره آن نیز مقید به قید و بندی نبودند؛ اما بعد از این که امور اراضی به شکل اقطاع درآمد و تحت شرایط و قیودی به دهقانان واگذار می‌شد موجب زوال طبقه دهقانان شد. به جز این با ورود فرمانروایان ترک و نیز قدرتمند شدن آنها در امور نظامی و کشورداری دهقانان زیردست ترکان شدند و باید از این اربابان جدید متابعت می‌کردند از آن جا که ارزش زمین به روستاییان را به شهرها کشاند، در شهرها کارگران بیشماری گرد آمده بودند. از این رو خاندان‌های قدیمی سنتی در برابر نو زمینداران که از بلند پایگان نظامی بودند، نتوانستند مقاومت کنند و پابرجا بمانند. [۲]
فرای، ر. ن، کمبریج تاریخ ایران، مترجم حسن انوشه، ج۴، ص۱۳۳، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۹، کمبریج.
۳ - مبارزه طبقه فرودستمبارزه زحمتکشان، برزگران و پیشه وران در فروپاشی سامانیان نقش بسیاری داشت. مردم توان خود را زیر فشار مالیات‌های سنگین از دست داده بودند و بارها علیه کارگزاران حکومتی به پا خاسته بودند. این خیزش‌ها با بی رحمی و سنگدلی خاموش می‌شد؛ ولی ستم و بیداد آنها کینه همگان را بیشتر و بیشتر می‌کرد. در این دوره سادات، صاحب منصبان و نزدیکان دربار از دادن مالیات معاف بودند و این موضوع باعث دل آزردگی مردم می‌شد. این افراد در مواقع شیوع بیماری و قحطی از امکانات بسیار به نسبت مردم دیگر بهره مند بودند، آنها می‌توانستند از شهر خارج شوند و به کوشک‌هایی که در ییلاقات اطراف شهر داشتند، پناه ببرند. مردم فقیر جایی برای پناه بردن نداشتند. اطبای مشهوری چون ابن سینا وجود داشتند؛ اما بیمارستان به معنی واقعی وجود نداشت. [۳]
فرای، ر. ن، بخارا در قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، ص۲۰۴، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸.
همین زمامداران و تیولداران در مواقعی که احساس خطر می‌کردند و حکومت سامانی را در سراشیب سقوط دیدند، به دیگر جاها رفتند و جای امن و ایمن برای خود یافتند. این آثار از اصلاح ناپذیری و تبه کاری زمامداران و فساد دستگاه‌های دولت وقت حکایت می‌کند. [۴]
انصاف پور، غلامرضا، ساخت دولت در ایران از اسلام تا یورش مغول، ص۶۴۸، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش، تهران.
از جمله بیهقی می‌نویسد: « برغشی از وزرای سامانیان چون دید کار دولت سامانیان به آخر آمده است، حیلت آن ساخت که چون گریزد... ضیعتی نیکو به گوزگانان خرید بعد از آن چه از صامت و ناطق و ستور و برده داشت به گوزگانان منتقل کرد... تا خاندان سامانیان برافتادند. وی ضیاع گوزگانان بفروخت و با تنی درست و با دلی شاد و پای درست به نیشابور بازگشت و در آن جا گرفت». [۵]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، مصحح خلیل خطیب رهبر، ص۳۵۸، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۴.
۴ - تن دادن به خواست فقهاآثار انحطاط قدرت سامانیان از عهد نوح بن نصر شروع شد. او مجبور شد برای جبران الحاد پدر به خواست فقها تن دهد و برای راضی نگه داشتنشان یکی از آنها را وزارت دهد. او حاکم جلیل را که بیشتر به عبادت یا تظاهر به آن صرف می‌کرد را مسئول اداره مملکت کرد، لاجرم کارهای حکومت مهمل ماند و یا از مجرای درست انحراف یافت. سپاه ناراضی، خزانه تهی و شورش‌ها به وقوع انجامید. با آمدن حاکم جلیل سردارانی چون نصر و بعضی درباریان او مورد اتهام و سوظن قرار گرفتند و غالبا برکنار شدند. ابوعلی چغانی که همواره در خدمت سامانیان بود یکی از کسانی بود که سر بر شورش برداشت. سپاهیان هم که از نرسیدن مواجب ناراضی بودند، آماده شورش شدند. و خراج آینده را پیش پیش از مردم به عنوان وام گرفتند که موجب ناخرسندی مردم شد. افزایش مالیات و نارضایتی مردم و به دنبال آن نارضایتی سپاهیان از اداره ضعیف حاکم جلیل به کشته شدن این فقیه وزیر انجامید. [۶]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، ص۳۹۴، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳.
۵ - سپاهیان به جای فقهابعد از آن که نوح یارای مقاومت در مقابل ابوعلی را در خود نیافت و به سمرقند گریخت، ناچار شد از ابوعلی دلجویی کند و دوباره سپهسالاری خراسان از آن او شد. اما باز هم گروهی از معاونت او با آل بویه بر ضد سامانیان سخن گفتند و نوح را هراسان کردند. نوح مقام او را به حاکم تازه‌ای به نام بکر بن مالک فرغانی داد. در اواخر عمر نوح، قدرت دیگر در دست سپاهیان بود و نفرت مردم از فقها و زمامداریشان قدرت آنها را به شدت کاهش داده بود. [۷]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، ص۲۹۴-۲۹۵، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳.
۶ - نزاع ترکان سپاه و دبیران دیواناختلاف میان ترکان سپاه با دیوانسالاران که می‌خواستند سپاه را هم تحت نظارت خویش درآورند، شدت یافت. محمد بن عزیز که از طرف عبدالملک وزیر بود برکنار شد. عبدالملک نتوانست از زیر یوغ سپاهیان خود را رها کند، او سپهسالاری خراسان را به یک سپاهی دیگر به نام ابوعلی سیمجوری داد و وزارت را به عتبی سپرد. سیمجور را به علت اجحاف هایش در خراسان و عتبی را به دلیل اسرافش در خرج عزل کرد. در تمام این عزل و نصب‌ها دست الپتگین نظامی ترک در کار بود. روشن بود که نهاد نظامی ترک در بخارا کنترل حکومت را به دست گرفته بود، زیرا عبدالملک نمی‌توانست بدون موافقت ایشان کاری صورت دهد. رهبر ترکان الپتگین بود که به عنوان والی خراسان حکم روایی می‌کرد. [۸]
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار، مصحح عبدالحی حبیبی، ص۳۴۱، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳.
[۹]
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار، مصحح عبدالحی حبیبی، ص۳۵۴، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳.
وی ابومنصور عبدالرزاق طوسی را که مورد تایید و حمایت امیر بود، کنار گذاشت و ابوعلی بلعمی که دست نشانده الپتگین بود به وزارت رسید و هرات و خراسان به الپتگین رسید. در همین اوقات امیر در بازی چوگان از اسب افتاد و درگذشت. [۱۰]
فرای، ر. ن، بخارا در قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، ص۱۳۴.
۷ - اشراف و فئودال هابعد از آن که سامانیان صفاریان را برانداختند و جای پای خود را محکم کردند، فئودال‌ها و زمینداران نیز جایگاه مستحکم تری یافتند. فئودال‌ها با کمک حکومت با جنبش‌ها و اعتراضات روستاییان مبارزه می‌کردند. بعد از آن که این جنبش‌ها متوقف شد، بعد از آن که اشراف در مقابل دهقانان به برتری دست یافتند و خاندان‌های قدیمی سنتی در برابر نو زمینداران از جمله سوداگران و بلندپایگان نظامی جای خالی کردند. [۱۱]
فرای، ر. ن، کمبریج (تاریخ ایران)، مترجم حسن انوشه، ج۴، ص۱۳۴، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۹، کمبریج.
این عامل از سویی باعث قدرت گرفتن زمیندارن شد و از سوی دیگر موجب دلسردی دهقانان و رکود وضعیت کشاورزی گشت. عامل دیگر قدرت گرفتن اشراف و زمینداران تامین هزینه رو به گسترش سپاه سامانی بود. سامانیان برای تامین این هزینه‌ها مجبور به واگذاری درآمد (اقطاع) از زمینهای کشاورزی به سران سپاه شدند. هم چنین جمعی از تجار با خرید زمینهای زراعتی به جمع مالکان زمین پیوستند. عقب نشینی اشرافیت موروثی کهن که شرفش به آل و تبار بود در برابر این ملاکین جدید کاملا طبیعی می‌نمود که زوال تدریجی دهقانان موجب شد سامانیان یکی از نقاط قوت و اتکا خود را از دست بدهند. [۱۲]
فروزانی، ابوالقاسم، سامانیان، ص۱۳۶، تهران، سمت.
فئودال‌ها در زمان احمد بن اسماعیل چنان قدرتی یافتند که توانستند احمد بن اسماعیل را بکشند و پسر او نصر را به سلطنت برسانند. نصر نیز که این خطر را یافته بود با انداختن خود در دامان اسماعیلیان می‌خواست با تکیه بر نیرویی جدید دست فئودال‌ها را از حکومتش کوتاه کند فئودال‌ها باز هم توطئه کردند تا امیر را بکشند؛ اما این توطئه توسط نوح کشف شد. [۱۳]
اقبال، عباس، تاریخ مفصل، ص۲۲۹، خیام، تهران، ۱۳۸۰.
سامانیان برای رهایی از دست نوزمینداران اندیشه دیگری در پیش گرفتند. که آن بکارگیری و اتکا به یک قدرت خارجی؛ یعنی غلامات ترک بود که خود یکی از عوامل سقوط سامانیان بود. ۸ - غلامات ترکافزایش شمار ترکان که با تاسیس مدارسی جهت تربیت آنان بر عده شان افزوده شد و بعدها خود ترکان غلامانی ترک را وارد سپاه و دربار می‌کردند که جمعیت آنان رو به افزایش یافت. افزایش شمار ترکان در دولت سامانی باعث شد تا آنان با دهقانان بر سر مناصب مهم نظامی اداری نزاع کنند. مثلا سپهسالاری خراسان که همیشه در دست خاندان‌های ایران چون سیمجوری و آل محتاج بود به دست ترکان افتاد. خصوصا در اواخر عهد سامانی به دنبال تسلط قراخانیان بر این منطقه ترکان قدرتمندترین قوم آن ناحیه بودند که بافت نژادی و قومی ماورالنهر را به مرور زمان به هم زده و به طور کامل ترک نمودند. [۱۴]
دهمرده، برات، ملوک سیستان، زاهدان، ص۷۵، انتشارات تفتان، ۱۳۸۵.
سامانیان برای مقابله با فئودال‌ها که هر کدام یک منطقه از قلمرو سامانی را در دست داشتند و نیز ایجاد قدرت متمرکز مثل معتصم عباسی شروع به خرید غلامان ترک در استخدام در آوردن و برکشیدن آنها به مقامات عالی کردند و چنان در این راه زیاده روی کردند که تمام قدرت دولت مرکزی در دست غلامان ترک افتاد. به همین سبب چنان که سراسر تاریخ در موارد زیاد همین واقعه تکرار شده، همین غلامان به زودی بصورت سرسخت‌ترین دشمنان خداوندان خود؛ یعنی سامانیان درآمدند. از طرف دیگر سیاست به دولت کشیدن این غلامان و دادن اقطاعاتی به آنها دشمنی فئودال‌ها را بر ضد سامانیان برانگیخت. چرا که این غلامان تازه به دوران رسیده، نیز به همدستی سامانیان در برابر فئودال‌ها به صورت رقیبانی سرسخت ظاهر شده بودند. گستاخی و آزمندی سپاهیان که همگی از غلامان ترک بودند به حدی بود که گردیزی می‌نویسد: «چون یک سال برآمد شمار کردند حاکم شصت و‌اند بار هزار هزار درم به حشم داده بود و هیچ کس خوشنود نبود و خزینه‌ها خالی شد و حشم‌ها به گله... اثر عجز و رای او پدید آمد.» [۱۵]
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار، مصحح عبدالحی حبیبی، ص۱۵۵، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳.
۹ - درگیری با قدرت‌های خارجیشورشهای پی در پی سران سپاه سامانی زمینهای مناسب بود تا دولت‌هایی که در گوشه و کنار قلمرو سامانی سر بر آورده بودند عرض اندام کنند. مثلا قدرت سیمجوریان باعث دخالت‌های آل بویه در قلمرو سامانی بود. با سرکوب سیمجوریان غزنویان فرصت یافتند تا از دولت در حال احتضار سامانی استفاده برند. قراخانیان نیز که مدت‌ها با سامانیان در نزاع بودند به اهدافشان نزدیک تر می‌شوند، «چون میان ابو علی سیمجور فرمانروای تیول دار کوهستانی که تا آن زمان مخفیانه با ایلگ خان هم پیمان بود و میان هم عهد او، فائق، نزاعی که به جنگ خونینی منجر گشت به پا خاست دوباره به بغراخان فرصت حمله داده شد و مخصوصا بیشتر، از این جهت که این هر دو دسته در برابر امیر سامانی از وی (بغراخان) استمداد جستند» [۱۶]
اشپولر، ایران در قرون نخستین اسلامی، مترجم فلاطوری، ج۱، ص۱۹۱، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳.
بغراخان بار دیگر به بخارا حرکت کرد هلال صابی تلاش حکومت سامانی را به منظور تحریک مردم بر ضد قراخانان در تاریخ خود از زبان شخصی که شاهد وقایع بوده آورده است: «من به هنگام ورود سپاهیان خان در بخارا بودم خطبای سامانی در مساجد بر بالای منبر رفتند و مردم را تشویق کردند که به حمایت از سامانیان به عنوان سپاهی نام نویسی کنند: و بر شما معلوم است که ما چه رفتار شایسته‌ای داشتیم و روابط میان ما و شما چقدر صمیمانه بود دشمن امروز ما را تهدید می‌کند و وظیفه مسلم شماست که به یاری ما برخیزید و از جانب ما بجنگید... وقتی مردم این سخنان را شنیدند درباره جهاد با فقها به مشورت پرداختند فقها مردم را از این کار منصرف کردند و گفتند اگر پیروان خان با شما اختلاف مذهبی داشتند در این صورت جهاد با آنان وظیفه شما بود؛ اما در جایی که کشمکش دنیوی است هیچ مسلمانی حق ندارد حیات خود را به مخاطره اندازد... این مردم یعنی دشمنان مردمی خوش رفتار و راست آیین‌اند.» [۱۷]
فرای، ر. ن، بخارا در قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، ص۲۰۵.
امیرمحمود غزنوی به بهانه تنبیه سرداران متعرض منصور سامانی به خراسان وارد شد و آنرا متصرف شد عبدالملک بن نوح نیز بعد از شکست از محمود در شرایطی که حمایت مردم را از دست داده بود باز می‌گردد و شهر و مملکت خود را غارت می‌کنند. [۱۸]
جرفادقانی، ترجمه تاریخ یمینی، مصحح جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگ، ۱۳۷۴، ص۱۷۹.
بعد به دست ایلک خان پادشاه ترکان قراختایی زندانی و کشته شد و سلسله سامانیان منقرض شد. [۱۹]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، مصحح ابوالقاسم حالت، ج۲۱، ص۲۶۲، تهران، موسسه مطبوعات علمی، ۱۳۷۱.
وقتی سران سپاه اعم از ایرانی و ترک به نزاع با یکدیگر پرداختند؛ یعنی ابوعلی با بکتوزون و فائق با حکومت در نزاع بودند و هر کدام به دنبال متحدی از ممالک همجوار می‌گشتند نوح نیز از سبکتگین کمک گرفت و فائق امیر قراخانی را به جنگ نوح و سبکتگین آورد؛ اما صلح واقع شد و فائق هم مورد عفو واقع شد. بعد از نوح فرزندش ابوالحارث منصور به امارت نشست در کشمکش میان ابوالحارث منصور و فائق، فائق زمامدار واقعی بود. [۲۰]
فرای، ر. ن، بخارا در قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، ص۲۰۰-۲۰۱.
محمود که بعد از مرگ پدر به جانشینی او رسیده بود بعد از پیروزی بر برادر و مسلم شدن مالکیت غزنه به خراسان بازگشت تا فرمانروایی آنرا نیز برای خود ثابت کنند. فائق و بکتوزون نیز منصور را خلع و کور کرد و عبدالملک برادرش را به جایش نشاند. محمود نیز وفاداری خود به خاندان سامانی را کنار گذاشت و به جای آن نام قادر عباسی را در خطبه خواند. بعد از آن فائق و بکتوزون را در مرو شکست داد سپس چغانیان را از صحنه قدرت خارج کرد و برادر خود نصر را به خراسان فرستاد. بدین ترتیب مرکز قدرت از بخارا به غزنه انتقال یافت. [۲۱]
فرای، ر. ن، بخارا در قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، ص۲۰۵.
۱۰ - عناوین مرتبطمعماری دوره سامانیان؛ رابطه سامانیان و طاهریان؛ روابط عباسیان و سامانیان ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سقوط سامانیان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۱/۳۰. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تاریخ حکومت های اسلامی | سامانیان | سلسله های مسلمان | مقالات پژوهه
|